نگاهی کوتاه به معاهده NPT

به گزارش راهبرد معاصر؛ پس از آنکه مکانیسم حل و فصل اختلافات در برجام از سوی سه کشور اروپایی آلمان، فرانسه و انگلیس کلید خورد و ایران نیز این اقدام را اشتباهی راهبردی خواند، محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران در هفته‌ای که گذشت (دوشنبه ۳۰ دی ماه) ضمن حضور در جلسه علنی مجلس شورای اسلامی در گفتگویی با با بیان اینکه ایران پنج گام در راستای کاهش تعهدات برجام برداشته است و قرار نیست گامی دیگری برای کاهش تعهدات بردارد، گفت: در صورتی که اروپایی‌ها به تعهدات خود برگردند ایران هم کاهش تعهدات را متوقف می‌کند، اما اگر اروپایی‌ها به رویه خود بر اساس بازی‌های سیاسی ادامه دهند، زیرا هیچ محمل قانونی ندارد ما امکانات متعددی داریم. در نامه رئیس جمهور آمده اگر این موضوع به شورای امنیت ارجاع شود، خروج ایران از NPT مطرح خواهد بود، اما پیش از آن برنامه‌های دیگر را می‌توان در دستور کار قرار داد.

پس از آن بود که سید عباس موسوی سخنگوی وزارت امور خارجه ایران درباره اظهارات ظریف عنوان کرد: آنچه ظریف در مجلس بیان کرد بخشی از مفاد نامه رئیس جمهوری اسلامی ایران خطاب به سران ۱+۴ در اردیبهشت امسال درباره اعلام کاهش تعهدات ایران در برجام بود که در آن خطاب به آنان تصریح شده در صورت ارجاع پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت و بازگشت قطعنامه‌های تحریمی پیش از برجام، جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک گزینه جبرانی از NPT خارج خواهد شد.

سیدمحمود واعظی رئیس دفتر رئیس‌جمهور نیز روز چهارشنبه دوم اسفند در حاشیه جلسه هیأت دولت در جمع خبرنگاران گفت: در دولت بحثی درباره تصویب خروج ایران از "ان پی تی" نداشتیم و طبیعی است که این موضوع از اختیارات خود دولت است و تصمیم آن باید جای دیگری گرفته شود. در اردیبهشت، آقای رئیس‌جمهور به سران کشور‌های ۱+۴ نامه نوشت و اعلام کرد که که ما علاقه‌مندیم در برجام بمانیم و آمادگی داریم آنچه تعهدات ما در برجام است را انجام دهیم، اما به شرطی که ۱+۴ هم بخواهد در برجام بماند و به تعهداتش وفادار باشد.

وی افزود: بحثی که مطرح شد این بود که اگر آمریکایی‌ها یا هر جای دیگری بخواهند پرونده را به شورای امنیت ببرند آن وقت تصمیمات سخت تری را خواهیم گرفت. به نظر من این نوشته آقای رئیس جمهور است به برخی از کشور‌ها و اگر بخواهند در برجام باشند ما به این متعهد هستیم و اگر آن‌ها بخواهند از این مسیر خارج شوند ما هم مسیر دیگری را انتخاب خواهیم کرد. (اینجا بخوانید)

*معاهده NPT چیست؟

معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای یا همان ان. پی. تی (Non-Proliferation Treaty) اول ژولای سال ۱۹۶۸ در اوج جنگ سرد، برای امضا آماده شد و در این تاریخ آمریکا و انگلیس و ۵۹ کشور دیگر آن را امضا کردند. چین در ۹ مارس سال ۱۹۹۲ و فرانسه در ۳ اوت ۱۹۹۲ به عضویت این معاهده درآمدند.

خسارات ناشی از انفجار بمب‌های اتمی آمریکا در هیروشیما و ناگازاکی ژاپن و تولید مقادیر زیادی پلوتونیم حاصل از سوخت نیروگاه‌های هسته‌ای و تلاش‌ها به منظور ممانعت از استفاده‌های غیر صلح آمیز از انرژی هسته‌ای به شکل گیری معاهده NPT با یک مقدمه و ۱۱ ماده انجامید.

مواد این معاهده شامل موارد زیر است:

ماده ۱ - هر دولت دارای تسلیحات هسته‌ای، در این پیمان متعهد می‌شود از انتقال هرگونه سلاح‌های هسته‌ای یا دیگر ابزار‌های انفجار هسته‌ای یا دادن کنترل مستقیم یا غیرمستقیم سلاح‌ها یا ابزار‌های انفجار هسته‌ای به دیگران خودداری کند و به هیچ نحوی از انحاء، هیچ یک از کشور‌های فاقد سلاح‌های هسته‌ای را یاری، تشویق و ترغیب به ساخت یا دستیابی به سلاح‌های هسته‌ای یا دیگر ابزار‌های انفجار هسته‌ای یا کنترل چنین سلاح‌ها یا ابزار‌های انفجاری نکند.

ماده ۲ - هر دولت فاقد تسلیحات هسته‌ای در این پیمان متعهد می‌شود هیچگونه سلاح هسته‌ای یا ابزار‌های انفجار هسته‌ای و اعمال کنترل مستقیم یا غیرمستقیم بر چنین سلاح‌ها یا ابزار‌هایی را از هر منبع انتقال‌دهنده یا به هر نحو دیگری، دریافت نکند؛ به ساخت یا تلاش برای دستیابی به سلاح‌ها یا ابزار‌های انفجار هسته‌ای مبادرت نورزد و در پی کمک برای ساخت سلاح‌های هسته‌ای یا ابزار‌های انفجار هسته‌ای نباشد یا چنین کمک‌هایی را دریافت نکند.

ماده ۳ - هر دولت فاقد سلاح‌های هسته‌ای در این پیمان متعهد می‌شود تدابیر حفاظتی را که پس از مذاکرات انجام گرفته با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی توافق خواهد شد بپذیرد. این تدابیر در چارچوب ضوابط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و نظام تدابیر حفاظتی این آژانس خواهد بود و صرفاً به منظور تایید پایبندی آن کشور به تعهدات خود در قبال این پیمان با هدف جلوگیری از تبدیل مصارف صلح‌آمیز انرژی هسته‌ای به استفاده در سلاح‌های هسته‌ای یا ابزار‌های انفجاری هسته‌ای صورت می‌گیرد. روند تدابیر حفاظتی مذکور در این ماده باید در خصوص تمام مواد اصلی یا مواد مخصوص شکافت‌پذیر، اعم از تولید، فرآوری یا استفاده از آن در هرگونه تأسیسات هسته‌ای یا خارج از چنین تأسیساتی اجرا شود. تدابیر حفاظتی مقرر در این ماده، می‌باید روی تمام مواد اصلی یا مواد مخصوص شکافت‌پذیر که در فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای در قلمرو چنین دولتی، در حوزه قضایی آن، یا تحت کاربری آن در هر نقطه دیگر انجام می‌پذیرد اعمال شود.

هر دولت واردشده در این پیمان متعهد می‌شود (الف) ماده اصلی یا ماده مخصوص شکافت‌پذیر، یا (ب) تجهیزات یا موادی که مشخصاً برای فرآوری، استفاده یا تولید مواد مخصوص شکافت‌پذیر طراحی یا آماده شده است، را در اختیار هیچ دولت فاقد سلاح‌های هسته‌ای (حتی) به منظور استفاده در مقاصد صلح‌آمیز قرار ندهد، مگر این که ماده اصلی یا ماده مخصوص شکافت‌پذیر به طور قطع مشمول تدابیر حفاظتی مقرر شده در این ماده قرار گیرد.

تدابیر حفاظتی مقرر در این ماده باید به گونه‌ای به مرحله اجرا گذاشته شود که با ماده ۴ این پیمان در تطابق کامل باشد و از ایجاد مانع بر سر راه توسعه تکنولوژیک یا اقتصادی هم‌پیمانان در استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای احتراز ورزد. این امر، شامل تبادل بین‌المللی مواد هسته‌ای و تجهیزات برای فرآوری، استفاده یا تولید مواد هسته‌ای برای مقاصد صلح‌آمیز، در مطابقت با شرایط این ماده و اصل تدابیر حفاظتی که در مقدمه این پیمان مشخص شده، خواهد بود.

دولت‌های فاقد سلاح‌های هسته‌ای در این پیمان باید به منظور انجام تعهدات خود در قبال این ماده به طور انفرادی یا همراه با سایر دولت‌ها در چارچوب ضوابط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی موافقت‌نامه‌هایی منعقد کنند. مذاکره به منظور حصول چنین موافقت‌نامه‌هایی باید ظرف مدت ۱۸۰ روز از وارد اجرایی شدن این پیمان، آغاز شود. در خصوص دولت‌هایی که اسناد پیوستن و یا تصویب الحاق خود به پیمان را بعد از دوره ۱۸۰ روزه تسلیم کنند، مذاکره برای حصول چنین توافقی نمی‌تواند دیرتر از تاریخ تسلیم اسناد آغاز شود و اجرای مفاد این توافقات نمی‌تواند دیرتر از ۱۸ ماه از تاریخ آغاز مذاکرات باشد.

ماده ۴ - هیچ نکته‌ای در این پیمان نباید به گونه‌ای تفسیر شود که حق مسلم هم‌پیمانان در انجام تحقیقات، تولید و استفاده از انرژی هسته‌ای برای مقاصد صلح‌آمیز را تحت تأثیر قرار دهد. این امر باید بدون اعمال تبعیض و در مطابقت با مواد ۱ و ۲ این پیمان باشد.

در تبادل تجهیزات، مواد و اطلاعات تکنولوژیک برای مقاصد صلح‌آمیز، استفاده از انرژی هسته‌ای در حداکثر شکل، تمام هم‌پیمانان حق مشارکت داشته و متعهد به تسهیل در انجام آن می‌شوند. هم‌پیمانانی که توان چنین اقدامی را دارند همچنین باید به شکل انفرادی یا همراه با دیگر دولت‌ها یا سازمان‌های بین‌المللی برای توسعه بیشتر استفاده از اشکال صلح‌آمیز انرژی هسته‌ای، خصوصاً در قلمرو دولت‌های فاقد سلاح‌های هسته‌ای که وارد این پیمان شده‌اند، مشارکت ورزند. این مشارکت با عطف توجه به نیاز‌های مناطق در حال توسعه جهان، انجام می‌پذیرد.

ماده ۵- تمام هم‌پیمانان متعهد می‌شوند تمهیدات لازم را اتخاذ کنند تا در مطابقت با این پیمان، تحت نظارت مناسب بین‌المللی و در چارچوب روال‌های بین‌المللی مقتضی، از دسترسی تمام دولت‌های فاقد تسلیحات هسته‌ای وارده در این پیمان به مزایای بالقوه‌ی حاصله از انجام هرگونه انفجار‌های صلح‌آمیز هسته‌ای، حصول اطمینان کنند. این امر باید بدون اعمال تبعیض انجام گیرد و هزینه‌ی مالی آن برای چنین دولت‌هایی، در پایین‌ترین حد ممکن خواهد بود و شامل هزینه تحقیقات و توسعه نمی‌شود. دولت‌های فاقد تسلیحات هسته‌ای وارده در این پیمان باید بتوانند در چارچوب یک توافق یا توافقات خاص بین‌المللی و از مجرای یک نهاد مناسب بین‌المللی که دولت‌های فاقد تسلیحات هسته‌ای نمایندگان کافی در آن داشته باشند، به این مزایا دست یابند. مذاکرات در این زمینه باید پس از اجرایی شدن این پیمان، در نزدیک‌ترین زمان ممکن آغاز شود. دولت‌های فاقد تسلیحات هسته‌ای وارده در این پیمان که چنین تمایلی داشته باشند، همچنین می‌توانند از طریق توافقات دوجانبه به این مزایا دست یابند.

ماده ۶ - تمام هم‌پیمانان متعهد می‌شوند، مذاکرات به منظور توقف مسابقه سلاح‌های هسته‌ای و خلع سلاح هسته‌ای و انعقاد پیمانی جهت خلع سلاح کامل و عام با مقررات دقیق و مؤثر را با حسن نیت و در اسرع وقت آغاز کنند.

ماده ۷ - هیچ نکته‌ای در این پیمان، ناقض حق هر گروه از دولت‌هایی که به منظور حصول اطمینان از عدم وجود سلاح‌های هسته‌ای در قلمرو خود وارد پیمان‌های منطقه‌ای شوند، نخواهد بود.

ماده ۸- هر یک از هم‌پیمانان می‌توانند اصلاحیه‌ای را به منظور اعمال در این پیمان، پیشنهاد کنند. متن هرگونه اصلاحیه‌ای باید به دولت‌های امانت‌دار تحویل داده شود و این متن توسط آنان بین تمام هم‌پیمانان، توزیع خواهد شد. در صورت درخواست یک سوم هم‌پیمانان یا بیشتر، دولت‌های امانت‌دار باید کنفرانسی را تشکیل داده و از تمام هم‌پیمانان برای شرکت در آن و بررسی اصلاحیه، دعوت به عمل آورند.

هرگونه اصلاحیه در این پیمان باید به تأیید اکثریت هم‌پیمانان، از جمله تمام دولت‌های دارای تسلیحات هسته‌ای وارده در این پیمان و تمام هم‌پیمانانی که در زمان توزیع متن اصلاحیه عضو هیئت رئیسه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بوده اند، برسد. زمان اجرایی شدن اصلاحیه برای هر دولتی که اسناد تصویب آن را تسلیم کرده، از هنگامی خواهد بود که اکثریت هم‌پیمانان، از جمله تمام دولت‌های دارای تسلیحات هسته‌ای وارده در این پیمان و تمام هم‌پیمانانی که در زمان توزیع متن اصلاحیه عضو هیئت رئیسه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بوده‌اند، اسناد تصویب آن را تسلیم کرده باشند. پس از آن، زمان اجرایی شدن اصلاحیه برای هر هم‌پیمان دیگر از زمان تسلیم اسناد تصویب آن خواهد بود.

پنج سال پس از اجرایی شدن این پیمان، کنفرانسی از هم‌پیمانان باید در شهر ژنو واقع در سوئیس به منظور مرور عملکرد آن و با هدف حصول اطمینان از اینکه اهداف مذکور در مقدمه و مقررات پیمان، مورد اجرا قرار گرفته‌اند، برگزار شود. پس از آن، هر پنج سال یک بار اکثریت هم‌پیمانان می‌توانند با تسلیم درخواست خود به دولت‌های امانت‌دار، خواستار برگزاری کنفرانس دیگری به منظور بررسی عملکرد پیمان شوند.

ماده ۹ - این پیمان باید برای امضای تمام دولت‌ها، آماده باشد. هر دولتی که پیش از اجرایی شدن آن طبق پاراگراف سوم این ماده، آن را امضا نکرده باشد، می‌تواند در هر زمان دیگری به آن ملحق شود.

نفوذ این پیمان مشروط به تصویب آن توسط دولت‌های امضاکننده خواهد بود. اسناد تصویب آن و اسناد الحاق به آن باید نزد دولت‌های بریتانیا، اتحاد جماهیر شوروی (روسیه) و ایالات متحده آمریکا که بدین‌وسیله به عنوان دولت‌های امانت‌دار تعیین می‌شوند، به ودیعه گذاشته شود.

این پیمان، پس از تصویب آن توسط دولت‌هایی که به عنوان امانت‌دار تعیین شده‌اند و تصویب آن توسط ۴۰ دولت دیگر امضاکننده این پیمان و تسلیم اسناد تصویب آنها، وارد اجرا خواهد شد. در این پیمان، دولت‌های دارای تسلیحات هسته‌ای به دولت‌هایی گفته می‌شود که پیش از اول ژانویه ۱۹۶۷، مبادرت به تولید و انفجار سلاح هسته‌ای یا هرگونه ابراز انفجار هسته‌ای دیگر کرده‌اند.

در خصوص دولت‌هایی که اسناد تصویب و الحاق آن‌ها به پیمان، پس از اجرایی شدن این پیمان، تسلیم می‌شود، تاریخ اجرای آن از تاریخ تسلیم اسناد تصویب و الحاق خواهد بود.

دولت‌های امانت‌دار باید تمام دولت‌های امضاکننده و ملحق‌شده به پیمان را از تاریخ هر امضا، تاریخ تسلیم اسناد تصویب یا الحاق، تاریخ اجرایی شدن این پیمان و تاریخ دریافت درخواست برای تشکیل کنفرانس یا هر مورد دیگر، بلافاصله مطلع سازند.

این پیمان باید توسط دولت‌های امانت‌دار و در تطابق با ماده ۱۰۲ منشور ملل متحد، به ثبت برسد.

ماده ۱۰ - هر دولتی باید حق داشته باشد در اجرای حاکمیت ملی خود در صورتی که احساس کند موارد فوق‌العاده‌ای در رابطه با موضوعات این پیمان، منافع حیاتی کشورش را به مخاطره انداخته است، از پیمان خارج شود. در این صورت باید سه ماه پیش از خروج، به تمام هم‌پیمانان و شورای امنیت سازمان ملل متحد اطلاع دهد. در چنین اطلاعیه‌ای باید موارد فوق‌العاده‌ای که از نظر آن کشور منافع حیاتی‌اش را به مخاطره انداخته نیز ذکر شود.

بیست و پنج سال پس از اجرایی شدن این پیمان، باید کنفرانسی تشکیل شود تا در خصوص اجرای نامحدود آن، یا تمدید آن برای دوره یا دوره‌های دیگر، تصمیم‌گیری شود. تصمیم اتخاذ شده در این مورد با رای اکثریت هم‌پیمانان، نافذ خواهد بود.

ماده ۱۱ - این پیمان، متن انگلیسی، روسی، فرانسه، اسپانیولی و چینی آن که همگی از اعتبار یکسانی برخوردارند، در آرشیو دولت‌های امانت‌دار محفوظ خواهند بود. نسخه‌های تایید شده این پیمان، باید توسط دولت‌های امانت‌دار به دولت‌های امضاکننده و ملحق شده به آن ارسال شود.

گفتنی است، این معاهده در سال ۱۹۷۰ برای کشور‌های عضو لازم الاجرا شد.

۱۹۰ کشور عضو NPT هستند و هندوستان، پاکستان، رژیم صهیونیستی و سودان جنوبی به این پیمان نپیوسته اند و کره شمالی نیز ۱۰ ژانویه ۲۰۰۳ از این پیمان خارج شده است. (اینجا بخوانید)

این معاهده تعداد کشور‌های هسته‌ای را به پنج کشور شوروی، آمریکا، چین، فرانسه و انگلیس (تا قبل از ژانویه ۱۹۶۷ یک سلاح یا وسیله انفجاری هسته‌ای ساخته و منفجر کرده باشند) محدود کرده و آن‌ها را ملزم می‌کند که با نیت صحیح تلاش‌هایی را در جهت خلع سلاح انجام دهند. معاهده NPT کشور‌های دیگری که تحت عنوان کشور‌های فاقد سلاح هسته‌ای نامبرد شده‌اند را نیز ملزم به عدم انتخاب سلاح هسته‌ای و انعقاد موافقتنامه‌هایی جامع با پادمان آژانس بر روی مواد هسته‌ای می‌کند.

*ایران چه زمانی به NPT پیوست؟

در پی تأسیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، ایران از جمله اولین کشور‌هایی بود که در همان سال تأسیس به پیمان NPT پیوست. لایحه این پیمان ابتدا توسط کمیسیون امور خارجه ایران تأیید و در دی ماه ۱۳۴۸ پیمان مزبور به تصویب مجلس شورای ملی و مجلس سنا رسید و به دولت ابلاغ شد و پس از آن بود که سازمان انرژی اتمی ایران در ۱۹۷۴ (۱۳۵۳) تأسیس شد.

*واکنش‌ها به اظهارات ظریف

پس از انتشار اظهارات ظریف درباره احتمال خروج ایران از NPT آن هم بعد از ۵۰ سال عضویت در این پیمان، «سرگئی ریابکوف» معاون وزیر خارجه روسیه در گفتگو با شبکه «ریانووستی» عنوان کرد: «این موضع جدیدی از طرف ایرانی نیست. آن‌ها بار‌ها در گذشته در سطوح مختلفی آن را نشان داده بودند. همکاران ایرانی ما به خوبی آگاه هستند که از نظر ما زیر سوال بردن پایبندی ایران به NPT صحیح نیست. ما امیدواریم چنین چیزی (خروج ایران از معاهده) رخ ندهد.»

آمریکا نیز ساکت ننشست و واکنش نشان داد. «رابرت وود» نماینده آمریکا در امور خلع سلاح در این مورد عنوان کرد که تهدید ایران به خروج از این پیمان «مسئله‌ای بسیار بسیار ناخوشایند است و پیامی بسیار بسیار منفی به جامعه بین‌الملل می‌فرستد.» (اینجا بخوانید)

حسن بهشتی پور تحلیلگر مسائل بین الملل نیز در این باره می‌گوید: در حال حاضر ۲ راه پیش روی ایران است؛ یا قید همکاری‌ها با آژانس را بزند و از NPT خارج شود، یا همکاری‌ها را به NPT محدود کند. (بیشتر بخوانید)